W Belgii kształcenie jest obowiązkowe dla dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia przez 12 lat – od roku, w którym dziecko osiąga wiek 6 lat, do roku, kiedy kończy lat 18. Ale nie wszyscy młodzi ludzie do ukończenia 18 lat uczą się w szkole średniej w pełnym wymiarze godzin. Ustawa z 1983 r. dotycząca obowiązku szkolnego wprowadza wymóg obowiązkowego kształcenia jedynie dla uczniów w wieku od 6 do 15 lat (16, jeśli nie ukończyli oni dwóch pierwszych lat kształcenia na poziomie średnim) oraz umożliwia pozostałym wypełnienie obowiązku szkolnego przez zamianę kształcenia na poziomie średnim (Teilzeitunterricht) na szkolenie zawodowe w przedsiębiorstwie. Dlatego, jeśli uczeń nie musiał powtarzać klasy, wszyscy młodzi ludzie kształcą się w szkołach w pełnym wymiarze godzin co najmniej przez 6 lat szkoły podstawowej i pierwsze 3 lata szkoły średniej.

Kształcenie na poziomie średnim dzieli się na 3 stopnie, z których każdy trwa 2 lata. Pierwszy stopień („obserwacyjny”) obejmuje takie samo kształcenie dla wszystkich uczniów. w celu zapewnienia zróżnicowanej ścieżki edukacyjnej bliżej powiązanej z potrzebami określonych uczniów, pierwsze 2 lata mogą być zorganizowane w różny sposób. Stopień II i III („orientacyjny” i „rozstrzygający”) składa się z elementów kształcenia ogólnego, technicznego i zawodowego (we Wspólnocie Niemieckojęzycznej nie ma kształcenia artystycznego). o ile uczeń nie musiał powtarzać klasy, i stopień i pierwszy rok II stopnia kształcenia na poziomie średnim są obowiązkowe dla wszystkich uczniów. Kluczowym momentem w kwestii poradnictwa zawodowego jest koniec i stopnia i przejście na II stopień, kiedy uczniowie muszą dokonać wyboru między ścieżkami przejściowymi (całe kształcenie ogólne i określone ścieżki kształcenia technicznego), których głównym celem jest przygotowanie uczniów do kształcenia na poziomie wyższym, a ścieżkami zawodowymi (większość ścieżek kształcenia technicznego i wszystkie ścieżki kształcenia zawodowego) przygotowującymi do rozpoczęcia życia zawodowego i umożliwiającymi jednocześnie podjęcie studiów wyższych.

PODSTAWY PRAWNE I CELE KRAJOWE

We Wspólnocie Niemieckojęzycznej w Belgii istnieją 3 instytucje, które są na mocy prawa odpowiedzialne za kształcenie zawodowe: ośrodki opieki psychologicznej, medycznej i socjalnej (ośrodki PMS), szkoły oraz Urząd Zatrudnienia (Arbeitsamt).

W Belgii poradnictwo edukacyjne istnieje od 1936 r. Na mocy przepisów prawa powołano ośrodki opieki psychologicznej, medycznej i socjalnej (ośrodki PMS), które – obok szkół – mają pomagać uczniom w kwestiach psychologicznych i społecznych, jak również zapewniać im pomoc lekarską przez okres kształcenia. Placówki te mają ponadto prawny obowiązek „dostarczać uczniom, opiekunom prawnym, władzom szkolnym i wszystkim podmiotom uczestniczącym bezpośrednio w procesie kształcenia informacji i porad w zakresie możliwości edukacyjnych i zawodowych z uwzględnieniem promowania procesu indywidualnego wyboru”.

Od 1989 r. w dziedzinie edukacji i szkoleń nie ma strategii krajowej ani celów krajowych, ponieważ każda ze Wspólnot stała się odpowiedzialna za wypracowanie własnej strategii.

We Wspólnocie Niemieckojęzycznej działają 3 ośrodki PMS – po jednym na każdą sieć edukacyjną. Celem politycznym obecnego rządu (2004-2009) jest połączenie tych trzech placówek w jedną w celu zwiększenia efektywności i właściwego wykorzystania znaczących zasobów ludzkich i finansowych asygnowanych w tym obszarze przez Wspólnotę.

Szkoły mają również obowiązki w zakresie poradnictwa zawodowego. Dekret z 31 sierpnia 1998 r. (Grundlagendekret) o zadaniach odpowiednich władz i pracowników szkół przypisuje obowiązki związane z systemem poradnictwa poszczególnym instytucjom szkolnym – radzie pedagogicznej, rodzicom oraz ośrodkom PMS. Artykuł 15 („Informacje o szkoleniach i karierze zawodowej”) stwierdza, że: „Szkoły we współpracy z ośrodkami PMS lub innymi szkołami specjalnymi mają obowiązek informowania i doradzania uczniom oraz osobom odpowiedzialnym za ich edukację w zakresie studiów, szkoleń i możliwości zatrudnienia”.

17 stycznia 2000 r. we Wspólnocie Niemieckojęzycznej na mocy dekretu został utworzony Arbeitsamt der Deutschsprachigen Gemeinschaft (Urząd Zatrudnienia), któremu – oprócz zwykłych zadań w dziedzinie zatrudnienia i szkoleń zawodowych – powierzono obowiązek koordynowania i restrukturyzacji obszaru działań, w których urzędy pracy nie były dotąd aktywne (w tym poradnictwa zawodowego świadczonego młodym ludziom poniżej 18 roku życia), we współpracy i w porozumieniu z innymi organami, zwłaszcza z ośrodkami PMS.

PODMIOTY ODPOWIEDZIALNE

Obecnie 3 ośrodki PMS działające we Wspólnocie Niemieckojęzycznej zajmują się przede wszystkim świadczeniem usług szkołom zwykłym i specjalnym. Jednym z celów działalności ośrodków PMS jest doradzanie uczniom. Kadra tych placówek ma zapewniać poradnictwo psychologiczne, medyczne i społeczne. Do jej obowiązków należy udzielanie uczniom informacji i wspieranie ich wyborów. Pracownicy ośrodków PMS mogą zasiadać w radzie pedagogicznej.

Obowiązkiem ośrodka PMS jest pomaganie młodym ludziom w zdobywaniu wystarczającej wiedzy na temat obecnych i przyszłych możliwości zawodowych, a nie tylko szkoleń koniecznych do pracy w określonych zawodach. Do dnia dzisiejszego placówki te zgromadziły wiele informacji na temat studiów i zatrudnienia we Wspólnocie Niemieckojęzycznej, innych Wspólnotach w Belgii – szczególnie w sąsiedniej Wspólnocie Francuskiej – oraz w państwach sąsiednich, zwłaszcza w Niemczech.

Podstawowe obowiązki szkół regulują dwa rozporządzenia: z 31 sierpnia 1998 r. (Grundlagendekret) dotyczące zadań odpowiednich władz i pracowników szkoły oraz z 16 czerwca 2008 r. określające podstawowe umiejętności oraz zawierające wskazówki na temat programu nauczania. Znajdujące się tam wytyczne mają jednak dość ogólny charakter – pierwsze rozporządzenie głosi, że szkoły muszą „…przygotować uczniów do wzięcia aktywnego i kreatywnego udziału w życiu gospodarczym i zawodowym”, z kolei drugie rozporządzenie głosi, iż kurs z technologii w szkole podstawowej i szkole średniej i stopnia ma pomóc uczniom w wykształceniu umiejętności koniecznej do podjęcia racjonalnej decyzji o przyszłości ich kształcenia i szkoleń zawodowych pod koniec i stopnia kształcenia w szkole średniej (w wieku 14 lat). Ale ustawodawstwo krajowe nie określa metod edukacyjnych ani treści, za pomocą których szkoła ma spełnić te cele ogólne. Treści i metody, z jakich szkoły zamierzają korzystać w celu spełnienia wymogów postawionych w programie nauczania i rozwinięciu u uczniów umiejętności określonych w rozporządzeniu, leżą w ich kompetencjach i dlatego odpowiedzialność za nie ponoszą odpowiednie władze i nauczyciele.

W szkołach średnich część odpowiedzialności za poradnictwo edukacyjne i/lub szkolenie zawodowe uczniów spoczywa na radzie pedagogicznej, której zadaniem jest przyznawanie świadectw ukończenia poradnictwa zgodnie z wynikami uzyskanymi przez uczniów (świadectwo poradnictwa a – zaliczony, ze swobodą wyboru rodzaju studiów; B – zaliczony, z ograniczeniem blokującym dostęp do określonych specjalizacji; C – niezaliczony, z koniecznością powtarzania przez ucznia klasy lub – jeśli ukończył on 15 lat – wyboru zamiennego szkolenia w ramach nauki w niepełnym wymiarze godzin (Teilzeitunterricht, organizowane tylko w określonych szkołach), w przedsiębiorstwie lub w formie stażu kontraktowego, w czasie którego część szkoleniową realizuje się w firmie, a pozostałą część w jednej z dwóch placówek Instytutu Szkolenia Zawodowego dla Klas Średnich oraz Małych i Średnich Przedsiębiorstw (IAWM). w czasie posiedzeń rady pedagogicznej poświęconych poradnictwu zawodowemu oferowanemu uczniom ośrodki PMS dzielą się z nauczycielami informacjami i doświadczeniem – często wieloletnim – nabytym w trakcie spotkań z uczniami.

Zgodnie z rozporządzeniem z 17 stycznia 2000 r., powołującym Urząd Zatrudnienia Wspólnoty Niemieckojęzycznej, Arbeitsamt ma obowiązek dostarczania informacji i usług poradnictwa w zakresie kariery zawodowej i szkoleń (Berufs- und Ausbildungsberatung).

Spełniając prośbę rządu, przy współpracy i w porozumieniu z ośrodkami PMS opublikowano przewodnik dla szkół w celu pogłębienia i poprawienia koordynacji edukacji w zakresie poradnictwa zawodowego (Leitfaden zur Berufswahlorientierung von Schülern und Lehrlingen in der Deutschsprachigen Gemeinschaft).

Nie można nie doceniać roli ministerstwa i rządu Wspólnoty w ramach przedstawionej na początku obecnej kadencji (2004-2009) analizy funkcjonowania Wspólnoty Niemieckojęzycznej rząd stworzył długą listę ponad 170 zagadnień (Maβnahmenkatalog der Regierung), zawierającą projekty i konkretny plan działań dla każdego z nich, przewidziany do realizacji do roku 2009. Ta lista zagadnień jest co roku rewidowana i uaktualniana. Około dziesięciu z tych kwestii w sposób pośredni lub bezpośredni wiąże się z poprawą systemu informowania o studiach, szkoleniach i zatrudnieniu, jak również z poradnictwem edukacyjnym i zawodowym.


PORADNICTWO ZAWODOWE W PROGRAMIE NAUCZANIA

Układanie programów nauczania leży w kompetencjach odpowiednich władz lokalnych i nie należy do obowiązków rządu krajowego. Władze lokalne muszą jednak podporządkować się rozporządzeniu z 16 czerwca 2008 r., które określa konieczne umiejętności (Kernkompetenzen) i wytyczne dotyczące programów nauczania (Rahmenpläne). Wytyczne te, jak również wymienione w nich treści nauczania, są obowiązkowe i można je uznać za minimum programowe, konieczne do zrealizowania przez wszystkie szkoły. Opisane w nich umiejętności (Kompetenzerwartungen) z poszczególnych dyscyplin muszą opanować wszyscy uczniowie we wszystkich szkołach.

Choć wytyczne te nie wyodrębniają kursu poradnictwa zawodowego, jednak zagadnienie to jest w nich zawarte. w wytycznych do programów nauczania przedmiotów przyrodniczych i technologicznych w części zatytułowanej „Określony wkład technologii do rozwoju umiejętności” napisano: „…Kurs technologii przyczynia się do odkrywania i rozwijania talentów, kształtowania upodobań do rozwiązywania problemów i stymulowania zainteresowania zawodami technicznymi. Pod koniec szkoły średniej i stopnia [w wieku 14 lat], uczniowie podejmują kluczową decyzję dotyczącą ich przyszłego kształcenia edukacyjnego i zawodowego. Kontakt z techniką w szkole podstawowej i szkole średniej i stopnia pozwala uczniom dokonać racjonalnych wyborów”. Przepisy prawne nie określają jednak metod ani treści umożliwiających osiągnięcie tego celu. Kwestie te leżą w kompetencji szkół i nauczycieli. w obszarze poradnictwa zawodowego podejmuje się wiele inicjatyw. Oprócz lekcji poszczególnych przedmiotów, które nauczyciele poświęcają na omawianie różnych aspektów zawodów i branż, w większości szkół prowadzi się bardzo interesujące zajęcia pozalekcyjne. Wiele klas odwiedza warsztaty rzemieślnicze i różnorodne firmy (piekarnie, warsztaty samochodowe itp.). w niektórych samorządach organizuje się jeden lub dwa dni otwarte, w czasie których różne firmy i urzędy przyjmują zainteresowanych uczniów na przykład z V i VI klas szkół podstawowych.

Miejsce praktyk w strukturze programu nauczania

W ramach kształcenia obowiązkowego (w wieku od 6 do 16 lat) tylko programy ścieżek kwalifikacyjnych – II i III stopień kształcenia technicznego i zawodowego – zawierają wizyty, hospitacje i praktyki w firmach, które zajmują jeden dzień w tygodniu lub trwają od dwóch do sześciu tygodni, głównie na III stopniu kształcenia.

Przepisy odnoszące się do kształcenia obowiązkowego umożliwiają młodym ludziom między 15/16 a 18 rokiem życia realizowanie obowiązku szkolnego poprzez zamianę nauki w szkole średniej (Teilzeitunterricht) na kształcenie zawodowe w firmie i jednostce szkoleniowej prowadzonej przez Instytut Szkolenia Zawodowego dla Klas Średnich oraz Małych i Średnich Przedsiębiorstw (IAWM). w ramach szkolenia przemiennego obecność młodych ludzi w firmie może jednak nie zostać uznana za staż. Szkolenie przemienne organizowane na przykład przez IAWM realizowane jest na podstawie umowy o praktykę, zawieranej przez firmę wskazaną przez Instytut oraz zainteresowaną osobę i jej rodziców. Młoda osoba pracuje w danej firmie przez 3 lub 4 dni w tygodniu, ma status praktykanta (Lehrling) i otrzymuje za swoją pracę niewielkie wynagrodzenie, a przez 1 lub 2 dni bierze udział w kursach o charakterze technicznym i ogólnym, związanych ze swoim kształceniem zawodowym w jednym z ośrodków IAWM.

Kształcenie w niepełnym wymiarze godzin (Teilzeitunterricht) także pozwala młodzieży na podejmowanie praktyk w firmach. Przygotowuje się plany przekształcenia, określenia nowej podstawy prawnej dla tej formy nauczania, a także zintensyfikowania wysiłków na rzecz poprawy współpracy z sektorem niekomercyjnym. Ma to na celu rozszerzenie możliwości odbywania praktyk.

INNE RODZAJE DZIAŁAŃ I USŁUG PORADNICZYCH

Kontakty ze światem zawodowym

W wielu szkołach w okresie kształcenia obowiązkowego z inicjatywy zmotywowanych nauczycieli podejmowane są bardzo ciekawe działania. Warto wymienić m.in. zapraszanie przedstawicieli różnych zawodów do szkół podstawowych oraz wizyty uczniów w firmach.

w szkołach średnich kontakt ze światem zawodowym odbywa się przede wszystkim przez praktyki w przedsiębiorstwach, będące częścią sekcji technicznej i zawodowej programu nauczania. Uczniowie szkół ogólnokształcących także powinni mieć możliwość nawiązania kontaktu ze światem zawodowym. Propozycja taka została wysunięta przez grupę roboczą przygotowującą reformę szkolnictwa średniego.

Przez ostatnie 16 lat IAWM organizowało w czasie dwutygodniowych ferii wielkanocnych tydzień otwarty (Schnupperwochen). Za pośrednictwem szkół zapraszanych jest imiennie 5000 młodych ludzi w wieku od 15 do 18 lat, objętych kształceniem obowiązkowym. Mogą oni odwiedzić i przyjrzeć się działalności jednej lub kilku firm uczestniczących w tej akcji.

Uczniowie mogą spędzić w przedsiębiorstwach kilka godzin, cały dzień, a nawet kilka dni, a także podjąć w nich pracę na okres próbny. w 2008 r. w akcji tej uczestniczyło ponad 800 młodych ludzi i 275 firm.

Usługi poradnictwa w szkołach

Podmiotem odpowiedzialnym za poradnictwo zawodowe w szkole jest rada pedagogiczna. w proces ten włączani są rodzice oraz ośrodki PMS (zobacz poniżej). Pod koniec pierwszego (ośmioletniego) okresu kształcenia obowiązkowego uczniowie kierowani są do dalszego kształcenia, najbardziej odpowiadającego ich aspiracjom i możliwościom (tzn. edukacji ogólnokształcącej, technicznej lub zawodowej), bądź rok lub 2 lata później – do jednego z rodzajów kształcenia zawodowego organizowanego przez IAWM na podstawie umowy o praktyki.

We Wspólnocie Niemieckojęzycznej i poza nią szkoły średnie – ponosząc odpowiedzialność za edukację i kształcenie zawodowe uczniów – zapewniają broszury informacyjne na temat kierunków studiów i różnych możliwości kształcenia zawodowego. Na przykład od 2004 r. ministerstwo wydaje broszurę JOB Start – Bewerberinfos, która wspomaga przepływ uczniów i praktykantów ze szkół lub kursów kształcenia zawodowego na studia lub kursy dodatkowe albo bezpośrednio do pracy zawodowej.

Szkoły średnie we współpracy z ośrodkami PMS, Urzędem Zatrudnienia, IAWM, stowarzyszeniem rodziców, uniwersytetami i kolegiami, organizacjami społecznymi oraz innymi podmiotami organizują dni lub wieczory informacyjne na temat studiów i kariery zawodowej.

Usługi poradnictwa poza szkołą

Wielodyscyplinarne zespoły ośrodków PMS (doradcy psychologiczni i edukacyjni, asystenci psychologiczni i edukacyjni, asystenci socjalni, medyczni i lekarze) świadczą bezpłatne usługi uczniom i ich rodzicom, a także zainteresowanym nauczycielom. Ośrodki PMS w różnych okolicznościach podejmują interwencje na żądanie młodych ludzi, ich rodziców, szkoły lub z własnej inicjatywy. Działają one w ścisłej współpracy ze szkołami, w których czasami mieszczą się ich biura, oraz z Urzędem Zatrudnienia (Arbeitsamt). Rola ośrodków PMS sprowadza się do przeprowadzania lub przekierowywania uczniów na średnim poziomie edukacji przez ich ścieżki edukacyjne. w przypadku szczególnych trudności, działając w porozumieniu ze szkołą i rodzicami, stawia się diagnozę i opracowuje plan naprawczy. w takiej sytuacji indywidualna rozmowa odbywa się w trakcie dnia szkolnego, w miarę możliwości w czasie przerwy lub w innym momencie, kiedy uczniowie nie mają lekcji. Możliwe są także rozmowy grupowe, na przykład sesje informacyjne na temat wyboru studiów, ścieżki kariery, testów itp. Doradca z ośrodka PMS zazwyczaj udaje się wówczas do klasy i tam rozmawia z uczniami.

Kolejnym ważnym elementem kształcenia zawodowego w szkołach we Wspólnocie Niemieckojęzycznej stał się zorganizowany z inicjatywy IAWM 24 kwietnia 2008 r. Dzień Dziewcząt, europejski dzień poświęcony kształceniu zawodowemu młodych kobiet. Była to doskonała okazja dla dziewcząt między 11 a 18 rokiem życia do doświadczenia realiów aktywności zawodowej w jednej z 39 firm uczestniczących w akcji oraz do zapoznania się ze światem zawodowym i różnymi polami aktywności, których nie uznaje się za typowo „kobiece”.

Młodzi ludzie i firmy (mające pozwolenie na szkolenie praktykantów) mają do dyspozycji – prowadzoną przez IAWM – elektroniczną platformę Lehrstellenbörse, na której przedsiębiorstwa mogą umieszczać propozycje staży, a uczniowie szukający szkoleń przemiennych – wyszukiwać aktualne oferty.

Arbeitsamt dostarcza młodym ludziom, ośrodkom PMS, IAWM i centrom informacyjnym różne publikacje: 31-stronicową broszurę prezentującą wszystkie możliwości kształcenia dostępne dla młodzieży we Wspólnocie Niemieckojęzycznej, 20-stronicowy przewodnik dla rodziców (Die Berufswahl. Ein kleiner Ratgeber für Eltern), 40-stronicową broszurę dotyczącą szkolnictwa wyższego we Wspólnocie Francuskiej i Niemieckojęzycznej oraz około 90 folderów informacyjnych prezentujących ścieżki kariery zawodowej.

Arbeitsamt rozważa obecnie wprowadzenie znormalizowanych testów predyspozycji zawodowych, które od 1992 r. stosuje się w Niemczech przy wyborze ścieżki kariery zawodowej (Berufswahltests).

Wybór ścieżki kariery jest omawiany w czasie seminariów (Berufswahlseminare) organizowanych z inicjatywy ośrodków PMS i/lub Urzędu Zatrudnienia. Ich uczestnicy zapoznają się z różnymi kwestiami związanymi z wyborem zawodu lub ścieżki kariery za pośrednictwem ćwiczeń praktycznych, odgrywania ról i symulacji.

KWALIFIKACJE DORADCÓW

W szkołach

Aktywną działalność w sferze poradnictwa prowadzą nauczyciele. w czasie kształcenia początkowego lub dodatkowego nie są oni jednak przygotowywani do doradzania uczniom w zakresie wyborów studiów i zawodów.

W innych placówkach poradnictwa

Kwalifikacje i tytuły zawodowe konieczne do pracy w ośrodkach PMS, zwłaszcza w charakterze psychologa, pielęgniarki lub pracowników socjalnych, regulują dekrety królewskie. Kształcenie nauczycieli nie uwzględnia specjalnego szkolenia dla doradców zawodowych. Poradnictwa uczą się oni nabywając doświadczenie w pracy. „Uczenie się przez praktykę” było też mottem pracowników Urzędu Zatrudnienia Wspólnoty Niemieckojęzycznej, odpowiedzialnych za poradnictwo zawodowe i koordynację działań o charakterze informacyjnym i doradczym różnych instytucji, udzielających uczniom porad na temat studiów, pracy i szkoleń.

WSPÓŁPRACA MIĘDZY SZKOŁAMI, PRACODAWCAMI, RODZICAMI I INNYMI PODMIOTAMI

Współpraca między szkołami, rodzicami, absolwentami i innymi podmiotami jest nie tylko zalecana przez ministerstwo i teksty ustaw, ale także aktywnie praktykowana przez szkoły i inne instytucje, co omówiono w niniejszym raporcie. Osiągnięcia w tej dziedzinie w znacznym stopniu zależą od motywacji osób odpowiedzialnych za poradnictwo oraz od indywidualnych inicjatyw szkół i nauczycieli.

DOSTĘP DO INFORMACJI NA TEMAT PORADNICTWA ZAWODOWEGO

Od 2004 r. Ministerstwo Wspólnoty Niemieckojęzycznej zapewnia szkołom średnim dostęp do broszur informacyjnych dotyczących studiów i różnych możliwości kształcenia zawodowego we Wspólnocie Niemieckojęzycznej i poza nią (zobacz powyżej). Ośrodki PMS i Arbeitsamt (Urząd Zatrudnienia) są bardzo dobrze wyposażone i dostępne dla wszystkich (zobacz powyżej). Informacji na temat edukacji, kształcenia i możliwości zawodowych dostarczają Jugendinformationszentrum St Vith (JIZ) and Infotreff Eupen (ośrodki informacyjne dla młodzieży).