Kształcenie jest obowiązkowe dla uczniów między 6 a 16 rokiem życia, a następnie w niepełnym wymiarze do ukończenia 18 roku życia. Nauka obowiązkowa rozpoczyna się od ostatniego roku nauki przedszkolnej i obejmuje kształcenie podstawowe trwające 6 lat (szkoła podstawowa) oraz 3-letnie kształcenie na poziomie szkoły średniej i stopnia (gimnazjum).

Kluczowym momentem poradnictwa jest zakończenie kształcenia na poziomie szkoły średniej i stopnia. Uczniowie mają możliwość kontynuowania nauki w szkołach średnich II stopnia, liceach ogólnokształcących/liceach zawodowych, technikach lub szkołach zawodowych, zgodnie z wynikami uzyskanymi w czasie kształcenia w szkołach średnich i stopnia oraz na egzaminach gimnazjalnych.

PODSTAWY PRAWNE I CELE KRAJOWE

Celem polityki edukacyjnej w dziedzinie poradnictwa zawodowego jest tworzenie systemów informacji zawodowej oraz zapewnianie stałych i pełnych usług przez całe życie szerokiemu gronu odbiorców. w opublikowanym w 2000 r. dokumencie zatytułowanym Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ogłosiło zamiar rozwijania poradnictwa zawodowego, w celu osiągnięcia założonych celów. Strategia ta jest zorientowana na włączenie poradnictwa zawodowego do ogólnych zadań systemu szkolnego na wszystkich poziomach kształcenia, wprowadzenie zasady ciągłości pomocy w planowaniu i rozwoju kariery oraz zwiększanie dostępności poradnictwa zawodowego dla młodzieży i dorosłych. Ministerstwo planuje wprowadzić usługi indywidualnego poradnictwa zawodowego (zgodnego z ustanowionymi standardami) i kontynuować doskonalenie swoich metod i materiałów informacyjnych.

Podstawy prawne zatrudniania doradców zawodowych:

W obszarze kształcenia:

• w poradniach psychologiczno-pedagogicznych – zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu o działalności publicznych poradni pedagogicznych i psychologicznych z 11 grudnia 2002 r.;
• w szkołach – zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 stycznia 2003 r. o zasadach zapewniania i organizacji wsparcia psychologicznego i pedagogicznego w przedszkolach, szkołach i innych instytucjach;
• w centrach kształcenia ustawicznego i centrach kształcenia praktycznego – zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 13 czerwca 2003 r. o rodzajach publicznych instytucji kształcenia ustawicznego i praktycznego oraz ich metodach organizacji i działalności.

W obszarze zatrudnienia:

• Ustawa o zatrudnieniu i instytucjach do spraw rynku pracy z 20 kwietnia 2004 r. Wprowadziła ona nowe instrumenty, służące udoskonaleniu instytucji do spraw rynku pracy, głównie w zakresie usług związanych z zatrudnieniem w sektorze publicznym. Dokument ten ustanawia podstawowe standardy zatrudnienia w kluczowych zawodach sektora publicznego, w tym doradców zawodowych, i wprowadza 3 stopnie licencji zawodowych;
• zarządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 20 października 2004 r., o sposobie przyznawania licencji urzędnikom do spraw zatrudnienia i doradcom zawodowym. Wprowadzono dodatkowe standardy zatrudnienia dla tych 2 grup pracowników, w tym obowiązek uzyskania licencji zawodowej w celu otrzymania zatrudnienia w państwowych urzędach pracy i instytucjach kształcenia ustawicznego. Za wprowadzeniem w życie nowych przepisów prawnych stała idea podniesienia rangi obu zawodów. Licencje mają 3 poziomy: podstawowy, poziom 1 oraz poziom 2; formalne wymagania dla każdego z nich określają zarządzenia;
• zarządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 20 kwietnia 2004 r. o szczegółowych zasadach świadczenia usług rekrutacyjnych, poradnictwa zawodowego, szkoleń dla bezrobotnych i powiązanych działań;
• zarządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 3 kwietnia 2006 r. o kwalifikującej fazie praktycznej i kwalifikującym teście umiejętności w procesie zdobywania uprawnień potrzebnych w zawodzie urzędnika do spraw rekrutacji oraz doradcy zawodowego.

PODMIOTY ODPOWIEDZIALNE

Wspólna odpowiedzialność za prowadzenie kształcenia w zakresie poradnictwa zawodowego oraz usług poradnictwa zawodowego dla młodzieży w szkołach oraz dla dorosłych spoczywa na Ministerstwie Edukacji Narodowej oraz Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej.

Na mocy uzgodnień między tymi dwoma ministerstwami utworzono Narodowe Centrum Zasobów Poradnictwa Zawodowego (NCZPZ). Wspiera ono mobilność w ramach edukacji i szkoleń zawodowych oraz gromadzi informacje na temat poradnictwa na poziomie europejskim.

PORADNICTWO ZAWODOWE W PROGRAMIE NAUCZANIA

Poradnictwo zawodowe jest częścią ogólnego programu nauczania jako ścieżka międzyprzedmiotowa. Szkoły muszą włączyć je do szczegółowych programów nauczania takich przedmiotów, jak „edukacja obywatelska” oraz „wiedza o społeczeństwie”.

Na poziomie ISCED 2 elementy poradnictwa zawodowego zawiera przedmiot „edukacja obywatelska” (3 godziny lekcyjne w tygodniu przez 3 lata), składający się z 3 toków: wychowanie do życia w rodzinie, kształcenie obywatelskie oraz wychowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym kraju. Ostatni tok zawiera elementy poradnictwa zawodowego. Jego cele są następujące:

Aktywne uczestniczenie w życiu gospodarczym:

• wszechstronny rozwój uczniów, ukierunkowany na przygotowanie ich do aktywnego uczestniczenia w społeczno-ekonomicznym życiu państwa;
• rozumienie zjawisk i zmian ekonomicznych;
• umiejętność znalezienia własnego miejsca w danych warunkach gospodarczych i na zmieniającym się rynku pracy;
• początkowe przygotowanie do pracy / informacje związane z pracą: krajowy i lokalny rynek pracy, odkrywanie i rozwijanie indywidualnych kwalifikacji związanych z zatrudnieniem, typy zawodów i umiejętności zawodowych, wybór ścieżki kariery, przykłady procedur ubiegania się o pracę, cechy dobrego pracownika, mobilność zawodowa, problem bezrobocia.

Na poziomie ISCED 3 przedmiotem najściślej związanym z poradnictwem zawodowym jest obowiązkowe „wprowadzenie do przedsiębiorczości” (2 godziny lekcyjne tygodniowo przez 3 lata).

Jego cele to:

• przygotowanie do aktywnego uczestniczenia w życiu gospodarczym;
• kształtowanie postawy rzetelności w pracy i własnej działalności gospodarczej;
• rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i pracy w grupie;
• rozwijanie umiejętności aktywnego szukania pracy i odpowiedniego wyboru kariery;
• mechanizmy gospodarki rynkowej;
• podstawowe zasady prowadzenia różnych firm;
• rola państwa i jego praw w gospodarce rynkowej;
• gospodarki europejskie i światowe.

Miejsce praktyk w strukturze programu nauczania

Kwestię praktycznego szkolenia zawodowego reguluje zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 1 lipca 2002 r. Dotyczy ono praktycznych szkoleń zawodowych w ramach warsztatów i laboratoriów szkolnych, centrów kształcenia ustawicznego i centrów kształcenia praktycznego oraz u pracodawców i w prywatnych gospodarstwach rolnych.

Odnosi się zarówno do uczniów publicznych szkół średnich II stopnia, oferujących kształcenie zawodowe, jak i do młodych pracowników/praktykantów odbywających staże w ramach kursów przyuczających do zawodu.

Praktyki są organizowane przez szkołę. Staże dla praktykantów są organizowane przez ich pracodawców.

Praktyczne szkolenie zawodowe przybiera dwie formy: praktyk lub staży oraz zajęć praktycznych.

Zajęcia praktyczne organizuje się, by uczniowie i młodzi pracownicy mogli zdobyć umiejętności zawodowe, konieczne do rozpoczęcia pracy w danym zawodzie. Praktyki mają umożliwić uczniom praktyczne zastosowanie oraz rozwijanie zdobytych umiejętności i wiedzy w warunkach prawdziwej pracy.

Praktyki mogą odbywać się przez cały rok szkolny oraz w czasie wakacji letnich.

Zakres umiejętności i wiedzy przekazywanych w czasie praktyk określa program nauczania każdego zawodu.

Uczniowie w wieku poniżej 16 lat mają najwyżej 6 godzin zajęć praktycznych dziennie, a uczniowie w wieku lat 18 i starsi – do 8 godzin zajęć dziennie.

W szczególnych przypadkach czas zajęć praktycznych uczniów w wieku powyżej 18 lat może zostać wydłużony, ale nie może przekroczyć 12 godzin dziennie.

Praktyczne szkolenie zawodowe uczniów i młodych pracowników odbywa się w grupach lub indywidualnie.

Praktyczne szkolenie zawodowe organizowane poza szkołą opiera się na umowie podpisywanej przez dyrektora szkoły i instytucję zapewniającą możliwość szkolenia.

Szkoła delegująca uczniów na szkolenia praktyczne jest odpowiedzialna za nadzór nad szkoleniem, zapewnienie ubezpieczenia uczniom odbywającym szkolenie, akceptację instruktorów pracujących w danej instytucji lub delegowanie nauczyciela prowadzącego kurs szkolenia praktycznego, pokrywanie wydatków uczniów na dojazdy związane ze szkoleniem lub zapewnienie darmowego zakwaterowania i opieki, jeśli dojazdy nie są możliwe.

Instytucje przyjmujące uczniów na praktyczne szkolenia zawodowe są odpowiedzialne za zapewnienie właściwych warunków szkolenia, takich jak odpowiednie miejsce i sprzęt, odpowiedni ubiór i środki higieny osobistej oraz darmowe posiłki i napoje. Instytucje te ponadto nadzorują szkolenie.

Praktyczne szkolenie zawodowe jest prowadzone przez nauczycieli praktycznego szkolenia zawodowego. w przypadku szkolenia zapewnianego przez pracodawcę jest ono prowadzone przez pracowników z kwalifikacjami pedagogicznymi, którzy są nazywani instruktorami praktycznego szkolenia zawodowego.

Praktyki organizowane w przedsiębiorstwach lub gospodarstwach rolnych są nadzorowane przez pracodawców lub wyznaczonych pracowników firmy bądź przez poszczególnych rolników. Osoby nadzorujące praktyki powinni mieć kwalifikacje pedagogiczne.

INNE RODZAJE DZIAŁAŃ I USŁUG PORADNICZYCH

Kontakty ze światem zawodowym Szkoły we współpracy ze światem zawodowym organizują warsztaty i seminaria poświęcone programom kształcenia zawodowego.

Nie ma ogólnokrajowych uregulowań prawnych w tej kwestii. Jednak w lokalnych społecznościach prowadzi się współpracę między poszczególnymi instytucjami i przedsiębiorstwami. Wiele szkół i przedsiębiorstw bierze udział w europejskich programach edukacyjnych, takich jak Leonardo da Vinci lub Comenius.

Przykłady projektów prowadzonych z udziałem szkół (w ramach programu Comenius):

• Zbliżanie szkół do życia zawodowego (czas trwania projektu: 1 sierpnia 2006 – 31 lipca 2009 r.)

W programie uczestniczą Polska, Portugalia, Rumunia i Włochy. Do celów projektu należy informowanie uczniów o tym, jak funkcjonuje rynek pracy w ich krajach i innych państwach europejskich, a także rozwijanie umiejętności pracy w grupie, autoprezentacji i szukania informacji oraz aktywności i zaangażowania. Uczniowie z państw uczestniczących w projekcie biorą udział w licznych warsztatach oraz uczą się pracować w grupach, szukać przez Internet pracy i innych informacji związanych z rynkiem pracy, przez co nabierają większej pewności siebie i poprawiają umiejętność porozumiewania się w języku angielskim.

• Przygotuj się do pracy w Europie (okres trwania projektu: 1 sierpnia 2005–31 lipca 2008)

Projekt ten zainicjowało gimnazjum w Katowicach. Krajami partnerskimi były Irlandia, Niemcy i Słowacja. Uczniowie odbyli wizyty w firmach: Bosch, Mercedes i Alstom, a także w szkolnym przedsiębiorstwie prowadzonym przez niemieckich kolegów.

Przedsiębiorstwo zatrudnia uczniów na podstawie procesu aplikacyjnego, w którym należy złożyć CV i list motywacyjny oraz przejść rozmowy kwalifikacyjne. Oferuje usługi drukowania i edycji tekstu, sprzedaje gazetkę szkolną i rozprowadza wyroby drewniane wykonane przez uczniów. Polscy uczniowie po powrocie z Niemiec rozpoczęli współpracę z biurem karier Akademii Ekonomicznej w Katowicach.

Przykłady innych trwających projektów:

• Młodość i praca w zmieniającej się Europie
• Szkoły i świat zawodowy
• Przeciwdziałanie dyskryminacji na rynku pracy przez samozatrudnienie w rozwijającej się Europie, na przykładzie Francji i Polski
• Życie w pracy – praca w życiu człowieka

Usługi poradnictwa w szkołach

Od 2003 r. w szkołach średnich i stopnia (gimnazjum) i II stopnia powstają Szkolne Ośrodki Kariery (SzOK). Obecnie funkcjonuje 361 takich placówek. Zadaniem pracujących w nich doradców zawodowych jest wprowadzanie do każdej szkoły systemu poradnictwa. Ich rola polega na dostarczaniu uczniom informacji na temat dostępnych ścieżek edukacyjnych, lokalnego rynku pracy, prawa pracy itp. oraz na pomaganiu w zdobywaniu potrzebnej wiedzy i umiejętności, umożliwiających dokonywanie wyboru przyszłej kariery. Oferują uczniom i rodzicom poradnictwo, indywidualne lub grupowe. w roku szkolnym 2002/03 w ośrodkach tych było zatrudnionych 10 tys. doradców edukacyjnych.

Usługi poradnictwa poza szkołą

Różnego rodzaju usługi, w tym poradnictwo zawodowe dla uczniów na wszystkich poziomach kształcenia oraz pomoc w zakresie psychologii szkolnej dla rodziców i nauczycieli, świadczą poradnie psychologiczno-pedagogiczne podległe Ministerstwu Edukacji Narodowej. Ich usługi są bezpłatne, a korzysta się z nich na zasadzie dobrowolności, indywidualnie lub w grupach. w roku szkolnym 2002/03 w poradniach tych było zatrudnionych około 1000 zawodowych doradców.

Rozwijana jest nowa forma poradnictwa zawodowego – poradnictwo na odległość. w ramach projektu „Doradztwo na odległość” przygotowano program szkoleniowy i podręcznik dla uczestników.

Oprócz poradni psychologiczno-pedagogicznych podległych Ministerstwu Edukacji Narodowej usługi poradnictwa zawodowego, dla osób bezrobotnych i szukających pracy, a także absolwentów szkół i studentów, świadczą, na szczeblu powiatów, Centra Informacji i Planowania Kariery podległe Ministerstwu Pracy. Specjalistycznymi instytucjami, działającymi w ramach regionalnych biur pracy, są Centra Informacji i Planowania Kariery.

Dostarczają one informacji o rynku pracy i możliwościach zdobycia kwalifikacji, a także pomagają swoim klientom podejmować decyzje o karierze zawodowej. Obecnie na terenie Polski działa 51 takich placówek. Są w nich zatrudnieni doradcy zawodowi i edukacyjni oraz psychologowie.

W sektorze pracy

Podległe Ministerstwu Pracy urzędy pracy kierują swoją działalność przede wszystkim do osób bezrobotnych i dorosłych.

KWALIFIKACJE DORADCÓW

Nauczyciele odpowiedzialni za kształcenie zawodowe nie mają specjalnego przygotowania w tej dziedzinie. Są to zazwyczaj nauczyciele akademiccy lub specjaliści z danej branży.

Praktykujący doradcy muszą mieć tytuł magistra, niekoniecznie związany z poradnictwem zawodowym (zazwyczaj mają oni wykształcenie magisterskie w dziedzinie psychologii, pedagogiki, socjologii itp.). Zaczęto organizować kursy specjalizacyjne, prowadzące do zdobycia tytułu magistra w tej dziedzinie.

Profesjonalni doradcy muszą także dysponować określonymi umiejętnościami społecznymi (takimi jak odpowiednia osobowość, umiejętności i zainteresowania związane z pracą z młodymi ludźmi). Muszą także podwyższać swoje kompetencje zawodowe przez samokształcenie lub programy szkolenia ustawicznego, a także dysponować wiedzą w zakresie poradnictwa zawodowego, psychologii, pedagogiki, polityki społecznej itp.

Standardy zatrudnienia tego rodzaju pracowników w sektorze edukacji i pracy szczegółowo definiują umiejętności, jakie muszą posiadać, by móc wykonywać swoje obowiązki.

Standardy zatrudnienia doradców zawodowych:

Zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy osoba zatrudniona jako doradca zawodowy musi mieć wykształcenie uniwersyteckie i licencję zawodową wydaną/przyznaną (drogą decyzji administracyjnej) przez szefa regionu.

W celu podniesienia rangi tego zawodu oraz zmobilizowania pracowników do kontynuowania rozwoju zawodowego wprowadzono system licencjonowania.

Doradcy zawodowi mogą zdobyć licencję na następujących poziomach:

• licencja doradcy zawodowego (poziom podstawowy) może być przyznana osobie, która pracowała w tym zawodzie przynajmniej przez 12 lat w urzędzie państwowym;
• licencja doradcy zawodowego (poziom 1) może być przyznana osobie, która pracowała jako doradca zawodowy w urzędzie państwowym przynajmniej przez 24 miesiące oraz ma tytuł magistra albo pracowała przynajmniej przez 12 miesięcy i ma tytuł magistra psychologii lub doradztwa zawodowego;
• licencja doradcy zawodowego (poziom 2) może być przyznana osobie z 36- miesięcznym doświadczeniem zawodowym w zakresie doradztwa zawodowego i z licencją pierwszego stopnia, która ukończyła studia podyplomowe w zakresie doradztwa zawodowego.

Większość osób pracujących w charakterze doradców zawodowych w urzędach państwowych w Polsce to absolwenci pedagogiki, socjologii lub psychologii.

WSPÓŁPRACA MIĘDZY SZKOŁAMI, PRACODAWCAMI, RODZICAMI I INNYMI PODMIOTAMI

Zobacz część Kontakty ze światem zawodowym.

DOSTĘP DO INFORMACJI NA TEMAT PORADNICTWA ZAWODOWEGO

Opracowano wielowymiarowy system informacji zawodowej o nazwie Doradca 2000. Ma on za zadanie wspierać wysiłki użytkowników, wspomagając zarządzanie informacjami i strategiami podejmowania decyzji. Informacje na temat studiów i szkoleń, a także możliwości zatrudnienia są dostosowywane do użytkowników, którzy zakładają profile, używając narzędzi samooceny dostępnych w programie. System został zaprojektowany w taki sposób, by można go było dostosować do potrzeb określonych grup, na przykład osób niepełnosprawnych.

System Doradca 2000 został opracowany jako część projektu promocji zatrudnienia i rozwijania usług związanych z zatrudnieniem przez regionalny urząd pracy podlegający Ministerstwu Pracy – Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku.

Przygotowane zostały płyty kompaktowe, programy multimedialne i strony internetowe zawierające informacje na temat zawodów i możliwości zatrudnienia. Urzędy nie są zazwyczaj dobrze wyposażone w komputery.

Użytkowników zachęca się do wyrażania opinii na temat przydatności dostarczanych im informacji, zwłaszcza tych zamieszczanych w Internecie.